Restauratie Domtoren Utrecht

Vraag een Utrechter naar ‘zijn’ Domtoren en je krijgt altijd een verhaal. Dit geldt ook voor torenbeheerder Jaap van Engelenburg. “Ik beklom de toren voor het eerst met mijn vader. Ik was een jaar of zes. Jankend van de hoogtevrees stond ik boven. Nu ik wekelijks de toren op ga, herinnert m’n vader mij er nog graag aan. Dat ik de toren namens de gemeente mag beheren is natuurlijk een enorme eer. Maar ik voel ook de verantwoordelijkheid om haar voor de komende vijftig jaar goed achter te laten.”

Gids Dorine van de Klashorst (25) gaat ons vandaag voor. Ze studeerde geschiedenis. Nu ze een tussenjaar heeft, gidst ze elke week bezoekers naar ‘95 meter’. Het hoogste punt waar torentoeristen kunnen komen. “Het mooiste verhaal dat ik onderweg vertel? Toen de Vrede van Utrecht in 1713 werd getekend, vierden ze dit door de Domtoren met duizenden kaarsjes te verlichten. Moet je je voorstellen. In die tijd was het ’s nachts in de steden nog aardedonker. Wat zal die verlichte toren een indruk hebben gemaakt….”

De Domtoren overleefde oorlogen, stormen en branden. Maar dit betekent niet dat de tijd geen vat heeft op het bouwwerk, vertelt Ralph Backer van Antea Group. Backer is ingehuurd om het restauratieproject in goede banen te leiden. “De laatste grote restauratie dateert van 1975. Door geldgebrek kon toen niet alles worden gedaan. Wind, regen, hitte en kou lieten hun sporen achter. In tachtig procent gaat het om natuursteen dat er slecht aan toe is. Maar ook de leidaken, het beeldhouwwerk en het ijzerwerk heeft aandacht nodig.”

Backer vervolgt: “We hebben 37 miljoen euro aan gemeenschapsgeld gekregen. Dit willen we zo goed mogelijk besteden. In de afgelopen maanden hebben we de toren steen voor steen in kaart gebracht. Binnenkort doen de erfgoedspecialisten van de gemeente samen met Erik Jan Brans (Rothuizen Architecten) en aannemer Nico de Bont nader onderzoek. Elke steen wordt aangeraakt, bekeken en getekend. Per steen maken we de afweging: niets aan doen, restaureren of vervangen.” Pas daarna begint het echte herstelwerk. Uitdaging is dat de Domtoren uit meer dan 33 steensoorten bestaat. “Belgisch hardsteen, ledesteen, Römers tufsteen en Middeleeuwse baksteen: ze vertegenwoordigen een enorme cultuurhistorische waarde. Voor elke steen willen we zoveel mogelijk dezelfde soort terugplaatsen. Een hele zoektocht. Soorten zoals Drachenfels Trachiet zijn schaars.”

We gaan naar 75 meter en komen in ‘de Lantaarn’. Het bovenstuk van de Domtoren is met steigers ingepakt. Torenbeheerder Jaap van Engelenburg neemt ons mee naar één van de acht natuurstenen pijlers. “Voor de stabiliteit zijn bij de bouw rondom smeedijzeren ringankers ingemetseld. Maar het ijzer is gaan roesten en zet uit. Een proces dat zo sterk is, dat het natuursteen splijt. We hebben op sommige plekken klemmen gebruikt om blokken bijeen te houden. En voor de zekerheid hangen er vangnetten rondom de toren.”

Via smalle trapjes op de steiger klimmen we nog twintig meter hoger: tot net onder de 95 meter. “Dit moét je even zien”. Van Engelenburg loopt langs de buitenmuur van de toren. Terwijl de binnenstad van Utrecht door de steigerplanken kiert, beklopt hij één van de ornamenten die uit de muur kragen.

“Zeshonderd jaar geleden ingemetseld; eeuwenlang niet door mensenhanden aangeraakt. Prachtig toch? Je ziet welke invloed zon, kou en vocht hier hebben. De witte steen is zwart uitgeslagen. Het is zo bros dat het afbrokkelt zodra je er even aan zit.”

De herfstwind krijgt vrij spel tussen de hoge open nissen. Tijd om af te dalen.Terwijl we via de torentrappen omlaag cirkelen, blikt Ralph Backer vooruit. Na de restauratie van de Cuneratoren in Rhenen, is dit zijn tweede grote torenproject. “Vijf jaar lijkt lang, maar we zullen elke dag nodig hebben. De restauratie is monnikenwerk. En daaromheen heb je veel factoren om rekening mee te houden. Veiligheid is heel belangrijk op deze plek, midden in de drukke binnenstad. Maar ook de logistiek. Rondom de toren is nauwelijks ruimte om materialen op te slaan. Je moet slim werken. Ook blijven we in gesprek met de omgeving om te kijken hoe we de overlast zoveel mogelijk kunnen beperken.”

Voor gids Dorine betekent de restauratie dat ze haar verhaal over de Domtoren met een nieuw hoofdstuk uitbreidt. “Het is prachtig dat ze de toren zo natuurgetrouw herstellen. De toren verdient dit ook. Ze waakt al zolang over de stad, heeft de eeuwen aan zich voorbij zien trekken. Het is een ijkpunt voor al die mensen die in Utrecht hebben gewoond en er ooit zullen wonen. Daar moet je als stad zuinig op zijn.”

De restauratie is een samenwerking in bouwteam tussen gemeente, aannemer en architect. Ook de gemeentelijke afdeling Erfgoed, Utrecht Marketing (exploitant van de toren) en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Monumentenzorg zijn nauw betrokken bij het project. Vanuit de gemeente zijn Ralph Backer - projectleider, Margot Kat - communicatie, Jaap van Engelenburg - beheerder van de toren, Hans van Oort - omgevingsmanager en Nathalie Wink - Utrechtse Vastgoed organisatie betrokken, in samenwerking met Erik Jan Brans - Rothuizen Architecten - en aannemer Nico de Bont.

De gemeente Utrecht grijpt het restauratieproject ook aan om de Domtoren voor het eerst écht goed in kaart te brengen. De hele toren is 3D ingemeten. Het bureau Leap 3D maakte hiervoor orthofoto’s en puntenwolken. Dit gebeurde vanaf de steigers in de Lantaarn. En waar geen steiger was, vanuit een hoogwerker. Torenbeheerder Van Engelenburg: “Wanneer de toren over vijftig jaar weer aan een restauratie toe is, dan hebben ze het heel wat makkelijker dan wij. We zoeken ons nu nog suf in allerlei archieven. De werkzaamheden uit het verleden zijn helaas niet heel goed gedocumenteerd”.

• De Domtoren is 112,32 meter hoog en hiermee de hoogste kerktoren van Nederland;
• Het duurde 61 jaar om de toren te bouwen (van 1320 tot 1382);
• In 2020 is de Domtoren zevenhonderd jaar oud;
• De toren telt 465 treden;
• In de toren zijn meer dan 33 soorten natuursteen verwerkt;
• Er komt een paar honderdduizend kilo steigermateriaal om de toren te staan;
• Zestig procent van het restauratiewerk zit in de Lantaarn;
• De restauratie kost ruim 37 miljoen euro.